De eerbiediging en bescherming van grondrechten is een onvoorwaardelijk en essentieel onderdeel van een doeltreffend geïntegreerd grensbeheer. Frontex houdt zich strikt aan het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie, het Europees Verdrag tot bescherming van de rechten van de mens en de toepasselijke internationale en mensenrechteninstrumenten, waaronder het Verdrag betreffende de status van vluchtelingen van 1951 en het bijbehorende protocol van 1967.
Deze grondrechten zijn geïntegreerd in de gedragscodes van Frontex en in de gemeenschappelijke kerncurricula voor de opleiding van grenswachters en meer gespecialiseerde opleidingen, zoals de opleiding voor ambtenaren belast met bewaking van de zee- of landbuitengrenzen of de opleiding voor toezichthouders voor gedwongen terugkeer. Deze beleidslijnen en richtsnoeren vergroten het inzicht in grondrechten en stellen functionarissen in staat om schendingen te signaleren.
Voordat zij worden ingezet, ontvangen alle personeelsleden van Frontex, alsook grenswachters en leden van andere relevante autoriteiten van de lidstaten die deelnemen aan Frontex-operaties, een opleiding over grondrechten. Daarbij komen met name het recht op toegang tot internationale bescherming, de eerbiediging van het beginsel van non-refoulement en, waar van toepassing, verplichtingen in verband met opsporing en redding aan de orde. Grondrechten maken altijd deel uit van de operationele briefings voor functionarissen van het permanente korps en in alle operationele plannen worden waarborgen en verplichtingen opgenomen om ervoor te zorgen dat mogelijke schendingen van grondrechten worden gemeld.
In 2011 is naar aanleiding van wijzigingen in de Frontex-verordening de functie van grondrechtenfunctionaris gecreëerd en een adviesforum voor de grondrechten ingesteld, die beide in de structuur van Frontex zijn verankerd. Bij Verordening (EU) 2019/1896 zijn het mandaat en de bevoegdheden van het agentschap en de grondrechtenfunctionaris uitgebreid.
De belangrijkste onderdelen van het Frontex-systeem voor de bescherming van grondrechten en het toezicht op de naleving daarvan zijn:
- de grondrechtenstrategie - het richtinggevend kader op basis waarvan de activiteiten van het agentschap in overeenstemming worden gebracht met grondrechtelijke normen en beginselen;
- een procedure voor het melden van ernstige voorvallen (Serious Incident Report, of SIR) - volgens deze procedure moet alle functionarissen die aan operationele activiteiten van Frontex deelnemen onmiddellijk melding maken van situaties waarin mogelijk sprake is van een schending van grondrechten, waaronder begrepen schendingen van het EU-acquis of het internationaal recht of van de gedragscodes van het agentschap. De SIR-berichten die uit het oogpunt van de grondrechten relevant zijn, worden behandeld door het Bureau voor de grondrechten;
- het klachtenmechanisme - personen die rechtstreeks worden geraakt door het handelen of niet handelen van bij Frontex-activiteiten betrokken personeel en die van mening zijn dat hun grondrechten zijn geschonden, kunnen langs deze weg een individuele klacht indienen;
- het Adviesforum voor de grondrechten - dit adviesorgaan verstrekt het agentschap onafhankelijke adviezen over de eerbiediging, bescherming en bevordering van grondrechten bij Frontex-activiteiten;
- een toezichtmechanisme voor situaties waarin geweld wordt gebruikt - dit mechanisme biedt een kader voor het monitoren van de wijze waarop het statutair personeel van het agentschap, met inbegrip van het permanente korps, de geweldsbepalingen toepast, en voorziet in een meldplicht voor geweldsincidenten.
De grondrechtenfunctionaris ziet erop toe dat Frontex zijn uit het EU-recht en het internationaal recht voortvloeiende verplichtingen op het gebied van grondrechten naleeft, en adviseert de uitvoerend directeur over kwesties die verband houden met de grondrechten. De grondrechtenfunctionaris en het personeel van het Bureau voor de grondrechten hebben een onafhankelijke rol binnen het agentschap en hebben ten taak de werkzaamheden van het agentschap vanuit het oogpunt van de mensenrechten te ondersteunen en de eerbiediging, bescherming en promotie van grondrechten te bevorderen. Om doeltreffend toezicht te kunnen houden op de naleving van grondrechten door het agentschap, kan de grondrechtenfunctionaris onderzoeken uitvoeren naar elke activiteit van het agentschap en regelmatige bezoeken ter plaatse verrichten.
De grondrechtenfunctionaris brengt adviezen uit met betrekking tot alle Frontex-activiteiten, zowel aangaande beleids- en operationele kwesties als wat de samenwerking met de partners betreft, waarbij de uitdagingen op het gebied van grondrechten, mogelijke schendingen van grondrechten en risico’s op schendingen in kaart worden gebracht. Daarnaast kan de grondrechtenfunctionaris de uitvoerend directeur ook tijdens activiteiten van het agentschap informeren en adviseren over mogelijke schendingen van grondrechten. De grondrechtenfunctionaris wordt benoemd door de raad van bestuur, waaraan hij rechtstreeks verslag uitbrengt, zoals bepaald in Verordening (EU) 2019/1896. De grondrechtenfunctionaris behandelt de klachten die via het klachtenmechanisme of SIR binnenkomen voor zover die betrekking hebben mogelijke schendingen van grondrechten tijdens een Frontex-activiteit. De grondrechtenfunctionaris wordt behalve door het Bureau voor de grondrechten ook ondersteund door zogenoemde toezichthouders voor de grondrechten, die voortdurend monitoren en beoordelen of de activiteiten van het agentschap in overeenstemming zijn met de grondrechten. Deze toezichthouders voeren hun taken onafhankelijk uit.
De grondrechtenfunctionaris publiceert jaarverslagen over de activiteiten van het Bureau voor de grondrechten overeenkomstig artikel 109, lid 4, van Verordening (EU) 2019/1896. Het jaarverslag bevat informatie over de stand van zaken met betrekking tot de toepassing van grondrechten bij de operationele activiteiten van het agentschap overeenkomstig de grondrechtenstrategie.
Jaarverslag 2020 van de grondrechtenfunctionaris voor 2020.
De toezichthouders voor de grondrechten, die krachtens Verordening (EU) 2019/1896 zijn aangesteld als statutair personeel van Frontex, worden ingezet in operationele gebieden om namens de grondrechtenfunctionaris toezicht te houden. Zij monitoren en beoordelen of bij Frontex-activiteiten de grondrechten worden nageleefd, verlenen advies en bijstand op dit vlak en dragen bij aan het bevorderen van de grondrechten als onderdeel van een Europees geïntegreerd grensbeheer. Door hun werk zijn de toezichthouders een belangrijk onderdeel van het Frontex-systeem voor het toezicht op de grondrechten. Als “verlengstuk” van de grondrechtenfunctionaris ondersteunen zij het agentschap bij het nakomen van zijn verplichtingen op het gebied van de grondrechten.
De toezichthouders zijn als waarnemer aanwezig bij de activiteiten van Frontex en leggen vast of de toepasselijke grondrechtelijke normen worden nageleefd. Zij monitoren de grensbeheer- en terugkeerprocedures en de omgeving waarin deze worden uitgevoerd, en signaleren uitdagingen, risico’s en kansen voor de bevordering van het EU-recht en het internationaal recht. De toezichthouders werken hierbij samen met de coördinerende functionarissen van Frontex en melden mogelijke punten van zorg aan de grondrechtenfunctionaris.
De toezichthouders voor de grondrechten kunnen door de grondrechtenfunctionaris worden aangewezen voor de pool van toezichthouders voor gedwongen terugkeer, die optreden als waarnemers bij en verslag doen van door Frontex gecoördineerde of ondersteunde terugkeeroperaties. De pool van toezichthouders is opgezet als een mechanisme dat een aanvulling vormt op de nationale monitoringmechanismen.